Son dönemde fiyatı en çok konuşulan gıda ürünlerinden birisi yumurta. Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) açıkladığı Kasım ayı tüketici fiyat endeksinde de yüzde 9,48 oranında artışla fiyatı en çok artan ürünler arasında. Yumurtanın fiyatı neden arttı? Üretim maliyeti ve üreticinin satış fiyatı ne oldu? Dünya gazetesinden Ali Ekber Yıldırım bugünkü köşesine taşıdı. İşte yumurta fiyatlarındaki artış ile ilgili merak edilenler...
Yumurta Üreticileri Merkez Birliği (YUM-BİR) tarafından düzenlenen zirveyi Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarım, Orman ve Köyişleri Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Yunus Kılıç, Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Başkanı Ülkü Karakuş baştan sona izledi, konuşmalarıyla katkıda bulundu. Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürü Ahmet Güldal, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın bütçe görüşmelerinden sonra 11 Aralık’ta zirveye katıldı ve sektöre yem desteğinin devam edeceğini belirterek moral verdi.
5. Yumurta Zirvesi süresince YUMBİR Başkanı İbrahim Afyon, yönetim kurulu üyeleri, yumurta üreticileri, sektöre yem, civciv ve diğer girdileri temin eden sektör temsilcileri ile üniversitelerden katılan bilim insanları, veteriner hekim ve bakanlık temsilcileri ile yumurtayı konuştuk.
Hepsini ayrı ayrı yazmam elbette mümkün değil. Ancak, yumurta sektöründe merak edilen konuları ana hatlarıyla paylaşmak isterim.
Yumurta üretimine doğrudan bir destek yok
1-Türkiye'de hayvancılık denildiğinde ilk olarak sığır akla gelir. Hayvancılık politikası da buna göre belirlenip uygulanıyor. Sonra koyun ve keçi, sonra kanatlı sektörü. En son akla gelen ise yumurta tavukçuluğu. Bu nedenle hayvancılığın diğer alanlarında üreticilere yönelik iyi kötü bir destek var. Tavukçulukta üretime doğrudan bir destek yok.
2- Sığır, manda, koyun, keçi yetiştiriciliği yapanlar aynı zamanda bitkisel üretim de yapıyor. Çiftçilik yapıyor. Yumurta üreticilerinin çok büyük bölümü çiftçi değil, sanayici değil, tüccar değil. Bu nedenle bakanlık nezdinde veya bürokrasiye derdini anlatırken genelde gücünü gösteremiyor. Tarım Bakanlığı’nın onayı ile 2006 yılında ülke genelinde kurulan 400'ün üzerinde üyesi olan 12 yumurta üreticileri birliğinin oluşturduğu Yumurta Üreticileri Merkez Birliği sektörü temsil ediyor.
Yumurta yem paritesi; 1 yumurta/200 gram yem
3- Yumurta da çok dillendirilmeyen ancak çiğ sütteki süt yem paritesi gibi, yumurta yem paritesi de var. Sütte nasıl ki 1 litre çiğ süt ile en az 1.3 kilo yem alınması parite olarak kabul ediliyorsa, yumurtada da 1 yumurta ile 200 gram yem alınabilmesi gerekiyor. Kırmızı ette bu parite 1 kilo karkas etle 22 kilo yem alınması, tavukçulukta ise 1 kilo tavuk eti ile 4 kilo yem alınmasıdır. Yani yumurtanın fiyatı konuşulurken şuna dikkat edilmesi gerekiyor. Üreticinin sattığı 1 yumurtanın üretim maliyeti 200 gram yeme eşit.
4- Birçok üründe olduğu gibi yumurta üretiminde de geçen yıla göre maliyetlerde çok büyük artış var. Yumurta üretimi için üreticilerin aldığı civcivin tanesi geçen sene 2.2 liraydı bugün 6 lira. Ayrıca, artan aşı ve ilaç fiyatlarını da bu maliyete eklemek gerekiyor. Yumurtanın konulduğu ambalaj yani viyolün 250'lik paketi geçen yıl 90 liraydı, bu sene 215 lira. Yumurta başına 10 kuruş demek. Yumurtanın markete, satış yerlerine gönderilerken konulduğu box (12 X 30'luk koli) geçen sene 11 liraydı bu sene 32 lira. Nakliye, işçilik, yem ve diğer maliyetleri hesaba katınca 1 adet orta boy yumurtanın maliyeti 1 lira 7 kuruş civarında. Fakat üreticiler bunu 1 liranın altında satmak zorunda kalıyor. Civciv dolarla alınıyor, yem dolarla alınıyor yumurta Türk Lirası ile satılıyor. En büyük handikap bu.
5- Türkiye’nin en büyük kuluçkalık yumurta ve civciv tedarikçilerinden Garanti Tavukçuluk’un iki ortağı Ömür Oral ve Melih Camcı, tavuk civciv anacının 0 4.4 Euro yumurta tavuğu anacının ise 7-8 dolara ithal edildiğini söylüyor. Özellikle enerji ve işletme maliyetlerinin yüksek olduğunu bunun da fiyatlara yansıdığı ifade ediliyor.
Fiyatı üretici değil, market, toptancı ve ithalatçı belirliyor
6- Yumurta tavukçuluğunda yem olarak ağırlıklı olarak hububat ürünleri kullanılıyor. Mısır başta olmak üzere, buğday, arpa, kepek ve ayçiçeği küspesi kullanılıyor. Bu ürünlerdeki her fiyat artışı yem maliyetini ve yumurtanın üretim maliyetini artırıyor. Toprak mahsulleri Ofisi yem sanayicilerine, üreticilere olduğu gibi yumurta üreticilerine de uygun fiyata arpa ve mısır satışı yapıyor. Üreticiler bu desteğin yeni hasat dönemine kadar devam etmesini istiyor.
7- Yumurtanın fiyatını üretici değil, marketler, toptancılar ve Türkiye'den yumurta ithal eden ithalatçılar belirliyor. Birçok üretici fiyatı bilmeden yumurtayı İstanbul'daki toptancıya gönderiyor. Fiyat orada belirleniyor. En çok şikayet edilen ise marketler. Üreticileri bir birine kırdırarak düşük fiyattan alım yaptıkları iddia ediliyor. Kamuoyundaki adıyla 3 harfli zincir marketler, üreticinin yumurtayı elinde uzun süre tutamayacağını bilerek üreticileri adeta birbiriyle yarıştırarak düşük fiyatla yumurta alıyor. Piyasanın da düşük oluşmasını sağlıyor. Ama kendileri düşük fiyatla satmıyor. Arz fazlası olması ve üreticinin yumurtayı elinde tutamaması, stoklayamaması nedeniyle marketin verdiği fiyata satmak zorunda kalıyor.
Üretim planlaması yapılamıyor
8- Birçok üründe olduğu gibi yumurtada da en önemli sorun üretimdeki planlama eksikliği. Özellikle üretim izni çok kolay verildiği için ihracat da olsa, iç piyasada tüketim de artsa hep bir üretim fazlası oluyor. Dolayısıyla bu da sektörde ciddi olarak üreticilerin fiyat belirlemesini engellediği gibi çoğu zaman zarar etmesine de neden olabiliyor. Sektöre giren ise çok kolay çıkamıyor. Sektöre girdiğinde büyük bir finansman ve maliyet altına giriyor, borçlanıyor. Bu nedenle sektörden çıkması çok zor. Sektör temsilcilerine göre, yumurta üretimindeki planlama yatırımların engellenmesi ile değil damızlık civciv üzerinden yapılabilir. Damızlık civciv ihtiyacının yüzde 100'ü ithalatla karşılanıyor. Yani damızlık ithalatı ile üretim planlaması yapılabilir.
9- Ülkemizde yumurta, dört ayrı metotla üretiliyor; organik, serbest gezen, kapalı ortamda gezen, ve kafes yumurta tavukçuluğu. Türkiye'deki yumurta üretimi kapasitesinin yüzde 95,7'sini kapalı ticari yumurta işletmeleri oluşturuyor. Tahminlere göre, Türkiye’de 110 milyon yumurta tavuğu var. Günlük yumurta üretim adedi ise 85-90 milyon adet civarında.
10- Türkiye’de kişi başına yumurta üretimi 235 adet. Kişi başına tüketim ise 200 adet. Kalan 35 adet ise ihracata gidiyor.
Yumurta en ucuz protein kaynağı
11- Kırmızı et, beyaz et ve diğer protein kaynakları ile karşılaştırıldığında yumurta, en ucuz protein kaynağı olarak tanımlanıyor. Bitkisel protein kaynağı olarak bilinen bakliyat ürünlerine göre de ucuz. Şu anda 1 kilo yumurta 16 lira, 1 kilo kuru fasulye 19 lira.
12- Yumurtaya hem katma değer kazandıracak hem de raf ömrünü uzatacak yumurta tozu üretimi yıllardır gündemde. Pastörize sıvı yumurta üretimi ile sektörde ön plana çıkan Anako Yumurta AŞ, Afyon'da yumurta tozu üzerine önemli bir yatırım yapıyor. 2022'de üretime geçmesi beklenen yatırımda Hollandalı bir firmanın yüzde 30 ortaklığı var. Hollandalı ortak, 5 yıllık üretimin tamamını satın alma garantisi vermiş. Yumurta tozunun tonu 5 bin Euro civarında olduğu düşünüldüğünde katma değerli ürünlere yönelmenin önemi de görülüyor. Bu konuda yeni yatırımlar da gündemde.
Ödemelerde yasaya uyulmuyor
13- Yumurta üreticileri ürettikleri yumurtanın büyük bölümünü zincir marketlere satıyor. Bu marketlerden alacaklarını 60 gün 75 gün 90 günlük vadelerde ancak tahsil edebiliyorlar. Yumurtanın raf ömrü maksimum 30 gün olduğu dikkate alındığında Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun'un 7. maddesinde yer alan "Üretim tarihinden itibaren otuz gün içinde bozulabilen hızlı tüketim mallarına ilişkin ödemelerin süresi; alacaklı üretici veya tedarikçinin küçük işletme, borçlunun ise büyük ölçekli işletme olduğu hâllerde teslim tarihinden itibaren otuz günü geçemez " hükmünün uygulanması ve üreticilere 30 gün içinde ödeme yapılması gerekiyor.
Fiyatlar son 3 ayda fırladı
14- En çok merak edilen yumurta fiyatlarına gelince, 2021 yılına tanesi yaklaşık 55 kuruş üretici satış fiyatıyla başlayan yumurtada, temmuz ayı başında 44 kuruşa kadar düştü. Bu nedenle yılbaşından ağustos ayına kadar yaklaşık 7 aylık süre zarfında sektör sürekli zarar ettiğini ifade ediyor. Ağustos sonrasında yumurta maliyetleri ile satış fiyatı denk hale gelmeye başladı. Bu 8 aylık süreçte yumurta fiyatı üreticide yüzde 1,5 artış kaydetti. Temmuz'dan Eylül'e kadar olan süreçte fiyatlar deyim yerindeyse fırladı. Yaklaşık yüzde 65'lik fiyat artışı dikkatleri yumurtanın üzerine çekti. Üreticiler, biz zarar ederken kimseden ses çıkmıyordu, fiyatlar birden artınca gıda fiyatlarındaki artışın tek suçlusu yumurtacılarmış gibi yansıtıldığını ifade ediyor. Tabii ki dünyanın her yerinde fiyat artışları daha çok haber oluyor. Fiyatlar düşünce kimse ilgilenmiyor. Tarım yazan bir gazeteci olarak üretici zarar ettiğinde de bunu dile getiriyoruz.
Özetle, yumurta sektöründe yaşananlara bakılırsa ve yem başta olmak üzere girdi fiyatları artmaya devam ederse yumurta fiyatları da buna paralel olarak artacaktır. Fiyatları kontrol etmek için üreticiye yem desteği veya doğrudan bir destek sağlanmalı. Üretici fiyatı ile özellikle marketlerin satış fiyatı arasındaki yüksek marjın düşürülmesi ve tüketicinin daha uygun fiyata yumurta tüketmesi ise hükümetin görevi. Yumurta ile ilgili gelişmeleri daha sonraki yazılarımızda da dile getireceğiz.